البته این احتمال بسیار بعید به نظر می‌رسد ؛ چون این احتمال قوی‌تر است که کتاب محمد بن اسماعیل در آن زمان معروف بوده و شیخ طوسی و ابن قولویه هر دو از این کتاب زیارت را نقل کرده باشند .

و از آن جایی که مرحوم ابن قولویه در مقدمه کتاب می‌فرماید :

وقد علمنا انا لا نحیط بجمیع ما روی عنهم فی هذا المعنى ولا فی غیره ، لکن ما وقع لنا من جهة الثقات من أصحابنا رحمهم الله برحمته ، ولا أخرجت فیه حدیثا روی عن الشذاذ من الرجال ، یؤثر ذلک عنهم عن المذکورین غیر المعروفین بالروایة المشهورین بالحدیث والعلم .

کامل الزیارات ، جعفر بن محمد بن قولویه ، ص 37 .

من به تمامی روایاتی که از اهل بیت علیهم السلام در باره زیارت و غیر آن نقل شده است ، احاطه ندارم ؛ ولی هر آن چه را که در این کتاب آورده‌ام ، از طریق افراد موثق از اصحاب ما است و هیچ روایتی را از افراد مجهول که اخبار ائمه را از راویان غیر معروف در روایات و غیر مشهور در علم و حدیث گرفته‌اند ، نقل نکرده‌ام .

بنابراین تمام روات موجود در اسانید کتاب نیز ابن قولویه مورد وثوق هستند ؛ چنانچه آقای خویی در این باره می‌فرمایند :

فإنک ترى أن هذه العبارة واضحة الدلالة على أنه لا یروی فی کتابه روایة عن المعصوم إلا وقد وصلت إلیه من جهة الثقات من أصحابنا رحمهم الله .

معجم رجال الحدیث ، السید الخوئی ، ج 1 ، ص 50 .

این عبارت ، دلالت روشنی دارد بر این که ابن قولویه روایتی را از معصومین علیهم السلام نقل نکرده است ؛ مگر این که از افراد موثق از اصحاب ما باشد .

و شیخ حر عاملی نیز بعد از این که به وثاقت روات تفسیر علی بن ابراهیم شهادت می‌دهد ، در باره روات کامل الزیارات می‌گوید :

وکذلک جعفر بن محمد بن قولویه فإنه صرح بما هو أبلغ من ذلک فی أول مزاره .

وسائل الشیعة (آل البیت) ، الحر العاملی ، ج 30 ، ص 202 .

و همچنین جعفر بن محمد بن قولویه به وثاقت روات کامل الزیارات شهادت داده است و تصریح او در اول کتاب کامل الزیارات نسبت به تصریح علی بن ابراهیم رساتر است .

نتیجه گیری :

زیارت عاشورا از نظر سندی هیچ مشکلی ندارد و علاوه بر این ، زیارت عاشورا از زیارت‌هایی است که تمامی علمای شیعه بلا استثنا در طول تاریخ بر خواندن آن تأکید کرده‌ و خود نیز بر قرائت هر روز آن مواظبت می‌کردند . و روایتی که مورد قبول تمامی علمای شیعه از قدیم الأیام تا کنون بوده است ، نیازی به بررسی سندی ندارد ؛ هر چند که ثابت کردیم از نظر سندی هم مشکلی ندارد .

اسناد ابن قولویه :

ابن قولویه نیز در ثواب زیارت عاشورا می‌نویسد :

حَدَّثَنِی حَکِیمُ بْنُ دَاوُدَ بْنِ حَکِیمٍ وَ غَیْرُهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَى الْهَمْدَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ وَ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ جَمِیعاً عَنْ عَلْقَمَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَضْرَمِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ مَالِکٍ الْجُهَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ ع قَالَ مَنْ زَارَ الْحُسَیْنَ ع یَوْمَ عَاشُورَاءَ مِنَ الْمُحَرَّمِ، حَتَّى یَظَلَّ عِنْدَهُ بَاکِیاً لَقِیَ اللَّهَ تَعَالَى یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِثَوَابِ أَلْفَیْ [أَلْفِ‏] أَلْفِ حِجَّةٍ وَ أَلْفَیْ [أَلْفِ‏] أَلْفِ عُمْرَةٍ وَ أَلْفَیْ أَلْفِ غَزْوَةٍ وَ ثَوَابُ کُلِّ حِجَّةٍ وَ عُمْرَةٍ وَ غَزْوَةٍ کَثَوَابِ مَنْ حَجَّ وَ اعْتَمَرَ وَ غَزَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ مَعَ الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ ... .

... از امام باقر علیه السلام که فرمودند : هرکس قبر حسین علیه السلام را در روز عاشورا زیارت کند تا اینکه گریان شود ، خداوند را در روز قیامت با ثواب هزار هزار حج و هزار هزار عمره و هزار هزار جهاد و ثواب هر حج و عمره و جهادی مانند کسی است که حج و عمره و جهاد را با رسول خدا و ائمه هدایت گر انجام داده باشد .

و بعد در سند اصل زیارت عاشورا می‌نویسد :

ُ قَالَ صَالِحُ بْنُ عُقْبَةَ الْجُهَنِیُّ وَ سَیْفُ بْنُ عَمِیرَةَ قَالَ عَلْقَمَةُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْحَضْرَمِیُّ فَقُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ ع عَلِّمْنِی دُعَاءً أَدْعُو بِهِ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ إِذَا أَنَا زُرْتُهُ مِنْ قَرِیبٍ وَ دُعَاءً أَدْعُو بِهِ‏ إِذَا لَمْ أَزُرْهُ مِنْ قَرِیبٍ وَ أَوْمَأْتُ إِلَیْهِ مِنْ بُعْدِ الْبِلَادِ وَ مِنْ سَطْحِ دَارِی بِالسَّلَامِ قَالَ فَقَالَ یَا عَلْقَمَةُ إِذَا أَنْتَ صَلَّیْتَ رَکْعَتَیْنِ بَعْدَ أَنْ تُومِئَ إِلَیْهِ بِالسَّلَامِ وَ قُلْتَ عِنْدَ الْإِیمَاءِ إِلَیْهِ وَ مِنْ بَعْدِ الرَّکْعَتَیْنِ هَذَا الْقَوْلَ فَإِنَّکَ إِذَا قُلْتَ ذَلِکَ فَقَدْ دَعَوْتَ بِمَا یَدْعُو بِهِ مَنْ زَارَهُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ کَتَبَ اللَّهُ لَکَ بِهَا أَلْفَ أَلْفِ حَسَنَةٍ وَ مَحَا عَنْکَ أَلْفَ أَلْفِ سَیِّئَةٍ وَ رَفَعَ لَکَ مِائَةَ أَلْفِ [أَلْفِ‏] دَرَجَةٍ وَ کُنْتَ مِمَّنِ اسْتُشْهِدَ مَعَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ حَتَّى تُشَارِکَهُمْ فِی دَرَجَاتِهِمْ وَ لَا تُعْرَفُ إِلَّا فِی الشُّهَدَاءِ الَّذِینَ اسْتُشْهِدُوا مَعَهُ وَ کَتَبَ لَکَ ثَوَابَ کُلِّ نَبِیٍّ وَ رَسُولٍ وَ زِیَارَةِ مَنْ زَارَ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ ع مُنْذُ یَوْمَ قُتِلَ، السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خِیَرَةَ اللَّهِ وَ ابْنَ خِیَرَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ ابْنَ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ فَاطِمَةَ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِین‏ ... .

کامل الزیارات ، جعفر بن محمد بن قولویه ، ص 325 – 328 .

علقمة بن محمّد حضرمى مى‏گوید: محضر مبارک ابى جعفر علیه السّلام عرض کردم: دعائى به من تعلیم فرمائید که در آن روز وقتى از نزدیک به زیارت آن حضرت رفتم آن را خوانده و دعائى یادم دهید که هر گاه از نزدیک به زیارت آن جناب نرفته بلکه از شهرهاى دور و پشت بام به آن حضرت اشارة سلام دادم آن را بخوانم .

حضرت فرمودند: اى علقمه ! بعد از آنکه با اشاره به آن حضرت سلام دادى و پس از آن، دو رکعت نماز خواندى و هنگام اشاره و پس از خواندن دو رکعت اگر این دعاء و زیارت را که شرحش را برایت مى‏گویم خواندى پس به آنچه فرشتگان زائر آن حضرت دعاء کرده‏اند تو نیز دعاء نموده‏اى و خداوند متعال براى تو هزار هزار حسنه نوشته و هزار هزار گناه محو مى‏فرماید و صد هزار هزار درجه مقام و مرتبه تو را بالا برده و تو را از کسانى قرار مى‏دهد که با حضرت حسین بن على علیهما السّلام شهید شده‏اند و بدین ترتیب در درجه ایشان قرارت مى‏دهد و شناخته نمى‏شوى مگر در زمره شهدائى که با آن حضرت شهید شده‏اند و ثواب تمام انبیاء و رسولان و کسانى که زیارت امام حسین علیه السّلام را از زمان شهادتش تا به الآن نموده‏اند را برایت مى‏نویسد .

حضرت سلام اللَّه علیه به علقمه فرمودند : در زیارت ابا عبد اللَّه الحسین روز عاشوراء بگو: سلام بر تو اى ابا عبد اللَّه، سلام بر تو اى فرزند رسول خدا، سلام بر تو اى برگزیده خدا و فرزند برگزیده‏اش، سلام بر تو اى فرزند امیر مؤمنان و فرزند سرور جانشینان، سلام بر تو اى پسر فاطمه که سرور بانوان عالم مى‏باشد ...

پس در حقیقت روایت با سه سند نقل شده است :

الف : حکیم بن داود بن حکیم وغیره ، عن محمد بن موسى الهمدانی ، عن محمد بن خالد الطیالسی ، عن سیف بن عمیرة عن علقمة بن محمد الحضرمی .

ب : حکیم بن داود بن حکیم وغیره ، عن محمد بن موسى الهمدانی ، عن محمد بن خالد الطیالسی ، عن صالح بن عقبة ، عن علقمة بن محمد الحضرمی .

ج : محمد بن إسماعیل ، عن صالح بن عقبة ، عن مالک الجهنی ، عن أبی جعفر الباقر ( علیه السلام ) .

در سند سوم دو احتمال است : یکی این که محمد بن قولویه ، زیارت عاشورا را از کتاب محمد بن اسماعیل نقل کرده باشد ؛ چنانچه مرحوم شیخ طوسی نیز از کتاب او نقل کرده بود که در این صورت سند روایت تا محمد بن اسماعیل و بعد از آن صالح بن عقبه درست خواهد شد . و احتمال دوم این که محمد بن اسماعیل نیز به محمد بن خالد الطیالسی عطف باشد که در آن صورت سند این گونه می‌شود :

حکیم بن داود ، محمد بن موسی الهمدانی ، محمد بن خالد الطیالسی ، محمد بن اسماعیل بن بزیع ، صالح بن عقبة ، مالک الجهنی .

3 . محمد بن یحیی العطار : وی استاد مرحوم شیخ کلینی رضوان الله تعالی علیه است که روایات بسیاری از طریق او نقل کرده است . مرحوم نجاشی در باره او می‌فرماید :

محمد بن یحیى أبو جعفر العطار القمی ، شیخ أصحابنا فی زمانه ، ثقة ، عین ، کثیر الحدیث .

رجال النجاشی ، النجاشی ، ص 353 .

و شیخ طوسی می‌فرماید :

محمد بن یحیى العطار ، روى عنه الکلینی ، قمی ، کثیر الروایة .

رجال الطوسی ، الشیخ الطوسی ، ص 439 .

4 . محمد بن علی بن محبوب : مرحوم نجاشی در توصیف او می‌نویسد :

محمد بن علی بن محبوب الأشعری القمی أبو جعفر ، شیخ القمیین فی زمانه ، ثقة ، عین ، فقیه ، صحیح المذهب .

رجال النجاشی ، النجاشی ، ص 349 .

5 . محمد بن خالد الطیالسی :

وی از اصحاب امام کاظم علیه السلام بوده است . شیخ طوسی رحمت الله علیه می‌نویسد :

محمد بن خالد الطیالسی ، یکنى أبا عبد الله ، روى عنه حمید أصولا کثیرة .

رجال الطوسی ، الشیخ الطوسی ، ص 441 .

این جمله در حق او ، مدحی جلیل و عظیمی است که حد اقل حسن او را ثابت می‌کند .

از این نیز که بگذریم ،‌ بسیاری از بزرگان شیعه از او روایت نقل کرده‌اند ؛ از جمله :

علی بن الحسن بن فضال ؛ سعد بن عبد اللّه القمی ؛ حمید بن زیاد ؛ علی بن إبراهیم القمی ؛ محمد بن علی بن محبوب ؛ محمد بن یحیی المعادی ؛ معاویة بن حکیم و...

همه این‌ها این بزرگواران از برترین عالمان حدیث در تاریخ شیعه بوده‌اند که نشان می‌دهد محمد بن خالد الطیالسی وجاهت و منزلت زیادی در نزد آن‌ها داشته‌ است .

6 . سیف بن عمیره :

وثاقت او را در سند قبلی بررسی کردیم .

7 . صفوان بن مهران الجمال :

صفوان بن مهران بن المغیرة الأسدی مولاهم ثم مولى بنی کاهل منهم ، کوفی ، ثقة .

رجال النجاشی ، النجاشی ، ص 198 .

نتیجه گیری :

مرحوم شیخ طوسی ، در مجموع سه سند ذکر می‌کند که هر کدام از آن‌ها را به صورت مستقل بررسی کردیم . در مجموع هر سه سند ، در هر طبقه بیش از یک نفر وجود دارد :

طبقه اول : علقمة بن محمد الخضرمی و صفوان بن مهران الجمال ؛

طبقه دوم : سیف بن عمیره و صالح بن عقبه ؛

طبقه سوم : محمد بن اسماعیل بن بزیع ، علی بن الحکم و محمد بن خالد الطیالسی .

هیچ یک از شیوخ مشهور احتیاج به تصریح به وثاقت و اقامه دلیل برای اثبات عدالت ندارند ؛ زیرا در هر زمانی ، علاوه بر عدالت آن‌ها ؛ مورد اعتماد بودن ، حافظه قوی و ورع آن‌ها مشهور بوده است . و تنها کسانی غیر آن‌ها ، احتیاج به تصریح به وثاقت دارد ، کسانیکه به این مطلب شهره نیستند . مانند بسیاری از کسانی که گذشت . شیوخ اجازه ، طریق آن‌ها به کتاب های روائی بوده‌اند .

و مرحوم میرداماد نیز می‌نویسد :

أن مشیخة المشایخ الذین هم کالأساطین والأرکان أمرهم أجل من الاحتیاج إلى تزکیة مزک ، وتوثیق موثق . ولقد کنا أثبتنا ذلک فیما قد أسلفناه بما لا مزید علیه .

الرواشح السماویة ، میرداماد محمد باقر الحسینی الأستر آبادی ، ص 261 .

مشایخ اجازه ، همان‌هایی که از استوانه‌ها و ارکان به شمار می‌روند ، فراتر از آن هستند که احتیاج به تصریح به وثاقت داشته باشند . ما پیش از این ، آن را ثابت کرده‌ایم .

ثالثاً : بسیاری از علما حکم به صحت روایت ایشان کرده‌ و او را توثیق کرده‌اند ؛ از جمله مرحوم علامه مجلسی می‌نویسد :

احمد بن محمد بن یحیی العطار ، من مشایخ الإجازة ، و حکم الأصحاب بصحة حدیثه ، یروی عنه الشیخ بتوسط ابن الغضائری و ابن أبی جید .

الوجیزه فی علم الرجال ، ص154 .

احمد بن محمد عطار ، از مشایخ اجازه است و علما حکم به صحت روایت وی کرده اند ؛ شیخ از او با واسطه ابن غضائری و ابن ابی جید روایت نقل می کند .

و همچنین علامه حلی در فائده هشتم از کتاب خلاصة الأقوال ، طریق شیخ صدوق به عبد الرحمن بن أبی نجران و عبد الله بن أبی یعفور را تصحیح می‌کند ؛ در حالی که در هر دو طریق ، احمد بن محمد یحیی عطار وجود دارد . این مطلب نشان دهنده آن است که وثاقت این شخص در نزد علامه حلی محرز بوده است .

و نیز مرحوم شهید ثانی رحمت الله علیه با قاطعیت تمام ، حکم به وثاقت این شخص می‌کند . وی در تمییز روات همنام که ممکن است کسی خیال کند ، یک نفر هستند ، می‌نویسد :

وفائدة معرفته : خشیة أن یظن الشخصان ، شخصا " واحدا "... منهم ، محمد بن یحیى العطار القمی . ومنهم ، محمد بن یحیى الخزاز بالخاء المعجمة والزاء قبل الألف وبعدها .ومحمد بن یحیى بن سلیمان الخثعمی­الکوفی . والثلاثة ثقاة .

الرعایة فی علم الدرایة (حدیث) ، الشهید الثانی ، ص 371 .

و فایده دیگر در شناخت این مطلب است که ممکن است دو نفر را یک نفر گمان کند : از جمله آن‌ها محمد بن یحیی العطار قمی و محمد بن یحیی خزاز و محمد بن یحیی بن سلیمان خثعمی کوفی است که هر سه نفرشان مورد اطمینان هستند .

و میرداماد استر آبادی می‌نویسد :

ثم إن لمشایخنا الکبراء مشیخة یوقرون ذکرهم ، ویکثرون من الروایة عنهم ، والاعتناء بشأنهم ، ویلتزمون إرداف تسمیتهم بالرضیة عنهم ، أو الرحمة لهم ألبتة فأولئک أیضا ثبت فخماء ، وأثبات أجلاء ، ذکروا فی کتب الرجال أو لم یذکروا ، والحدیث من جهتهم صحیح معتمد علیه ، نص علیهم بالتزکیة والتوثیق أو لم ینص ... وکأشیاخ الصدوق ابن الصدوق عروة الإسلام أبی جعفر محمد بن علی بن بابویه رضوان الله تعالى علیهما : ... وأحمد بن محمد بن یحیى العطار أحد شیوخ التلعکبری ذکره الشیخ فی کتاب الرجال .

الرواشح السماویة ، میرداماد محمد باقر الحسینی الأستر آبادی ، ص 171 – 172 .

برای اساتید بزرگ ما ، اساتیدی است که یاد ایشان را گرامی می دارند ؛ و بسیار از ایشان روایت می کنند و به مقام ایشان توجه می کنند و هر زمان نام ایشان را می آورند در کنار آن رضی الله عنهم می گویند ، یا برای ایشان طلب رحمت می کنند . پس ایشان نیز مورد اطمینان و بزرگ هستند ، چه در کتب رجال ذکر شده باشند و چه نشده باشند . و روایت از جهت ایشان درست و مورد اعتماد است ؛ چه ایشان را توثیق کرده باشند و چه نکرده باشند ... مانند اساتید شیخ صدوق فرزند راستگو و ریسمان محکم اسلام ، ابو جعفر محمد بن علی ... و احمد بن محمد بن یحیی العطار یکی از اساتید تلعکبری است که شیخ او را در کتاب رجال ذکر کرده است .

و شیخ بهائی نیز می‌فرماید :

قد یدخل فی أسانید بعض الأحادیث من لیس له ذکر فی کتب الجرح والتعدیل بمدح ولا قدح غیر أن أعاظم علمائنا المتقدمین قدس الله أرواحهم قد اعتنوا بشأنه وأکثروا الروایة عنه وأعیان مشایخنا المتأخرین طاب ثراهم قد حکموا بصحة روایات هو فی سندها والظاهر أن هذا القدر کاف فی حصول الظن بعدالته وذلک مثل ... أحمد بن محمد بن یحیى العطار فإن الصدوق یروی عنه کثیرا وهو من مشایخه والواسطة بینه وبین سعد بن عبد الله .

مشرق الشمسین ، البهائی العاملی ، ص 276 .

گاهی در سند برخی روایات کسی است که از او مدح یا ذمی در کتب جرح و تعدیل نیامده است ؛ غیر از اینکه بزرگان علمای ما به مقام ایشان توجه داشته اند و از ایشان بسیار روایت کرده اند ؛ و یا بزرگان علمای متاخرین حکم به صحت روایاتی کرده‌اند که ایشان در سند آن بوده اند . و ظاهر آن است که این مقدار در گمان پیدا کردن به عدالت ایشان کفایت می کند . همانند : ... احمد بن محمد بن یحیی العطار ؛ که صدوق از وی بسیار روایت می کند و او از اساتید صدوق است و او واسطه بین شیخ و سعد بن عبد الله است .

با این تفصیل ، هیچ شکی در وثاقت این شخص باقی نمی‌ماند .